Reason and Concern

By Ronquillo C. Tolentino

Ro Kahilway

Sa granitong pader it ‘Harvard University’ makit-an rondayang panueat ni Archibald Macleish": How shall freedom be defended? By arms if it is attacked by arms; by truth when it is attacked by lies; by democratic faith when it is attacked by authoritarian dogma. Always, and in the final act, by determination and faith."

Sa Hunyo l2, 2009, nataw-an it banwang Pilipinas it kahigayunan nga magcelebrar kita it aton nga kahilwayan o independencia.

Kon maghambae kita it kahilwayan, dayon nakong nadumdoman ro ratong manunueat nga naghambae nga ro kawsa it kahilwayan hay kawsa man it Maka-ako. Ro personal nga libertad hay mata-as nga kinihangeanon sa dignidad ag sa kalipay it tawo.

May hambae ngani si Ralph Waldo Emerson it mawraya sa English: "For what avail the plough or sail, or land or life, if freedom fail?" O sa Inakeanon, anano pa ro kinihangean it arado o cayag, eogta o kabuhi kon magpalya ro kahilwayan?

Ro kahilway una sa paino-ino ag tagipusu-on it tawo o nasion nga nagahangup it kahilway.

Kon amat ngani nabutang sa mga kanta ro parte sa libertad ag kahilway. Bukon eamang sa aton nga banwang Pilipinas mana sa mga kanta nga "Bayang Magiliw" o "Pilipinas kong Mahal". Sa mga iba nga nasiones una ro pagtaeopangud sa kahilway mana sa ay Julia Ward Howe nga "Battle Hymn of the Republic, nga mawraya ro nakasa-ad sa sangka ‘stanza’: "In the beauty of the lilies, Christ was born across the sea; With a glory in His bossom that transfigures you and me As He died to make men holy, let us die to make men free; While God is marching on."

O sa ratong kinanta it mga Blacks sa America sa paniyempo ni Martin Luther King, nga mawraya: "Oh justice, Oh justice; Oh, justice over me; But before I’ll be a slave, I’ll be buried in my grave; I’ll be home to my land and be free."

Si Abram Lincoln, naghambae anay it mawraya: "Ro mga tinuga nga naga pamalibad it kahilway hay bukon man it para kanda ro anda nga nakutoe nga kahilway ag sa idaeom it gahum it Maka-ako ro mga nagapamalibad ag naga kutoe it kahilway hay indi man magbuhay sa andang pagkutoe it kahilway.

Bugtawon naton sa pa-ino-ino, padabdabon ro aton nga tagipusu-on sa paghigugma sa banwang Pilipinas bukon eamang sa aton nga pagcelebrar it atong kahilwayan kundi sa aton nga pag gawi adlaw-adlaw ay guintaw-an kita it Maka-ako it sangka nasion nga aton nga higugma-on.

Hatanda-an ko ro guinpanueat it sangka grupo it ilustrados sa Paris ko Octobre 1889 nga nag-pirma sa bansag nga "Ro Filipino" nga nagpanueat sa pagpadumdom nga ma-pangeopig nga pagdumaea-han it mga Espanolas sa mawraya nga hambae: "Kon ro tawo hay ginabusaean; kon ro ana nga dignidad, honor ag libertad hay naeapak; kon owa eon it legal nga pa-agi kontra sa mapintas nga pageopig it manogeopig; kon ro mga reklamos, mga petisyones ag mga panaghoy hay owa eon na-intindiha; kon owa eon nasugti bisan ro pagtangis; kon ro ultimo nga pagea-om hay guina eogos pa sa tagipusu-on…. sa royon, sa royon eamang nga kon owa eon it remedyo nga pagabuytan it nagakurog nga alima halin sa altar ro madugo nga daga it revolusyon."

Pa-agi sa revolusyon it Pilipinas ko 1896 hasta 1897, naputoe guid man ro pagdominar it mga Espanoles. Dagaya man ro mga naging martires. Una ro trece martires it Cavite, ro l3 martires it Bicol, ro 19 martires it Aklan. Una ro indi mahuyap nga pagtumba ag pagkamatay it aton nga mga kaeaeakihan ag mga babaye sa kagab-ihon it aton nga paghimakas ag pagsukoe sa mga Castila. Sa Mindanao eamang, indi mahuyap ro guin pamatay it mga Castila ko tiyempo it revolusyon. Una man ro pagbaril kay Jose Rizal sa Bagumbayan ko Disyembre 30, 1896.

Sa maragtas it Pilipinas, una ro pagsaysay nga ko Hunyo l2, 1898, nga banda alas cuatro ag alas sinco it hapon, si General Emilio Aguinaldo, sa presensia it dagaya nga mga tawo, nagproclamar it kahilwayan it Pilipinas idto sa Cavite el Viejo nga makaron hay Kawit, Cavite.

Ro istorya it banwang Pilipinas hay istorya it pagsacrifisyo ag paghaead it kabuhi it aton nga mga ninuno makita eamang naton ro kahilway. Halin kay Lapu-lapu sa Mactan pa-adto kay Rizal, Bonifacio, ag halin man kay Rizal ag kay Bonifacio pa-adto pa guid sa madugo nga eanas it Bataan ag kabukiran it Coregidor ag sa mga ibang lugar pa it Pilipinas ko nagtaliwan nga ikaywang guerra mundial, pa-adto sa EDSA hataw-an naton ro higugma it Pilipino sa kahilway ag sa paghaead it kabuhi kon kinihangeanon sa altar it kahilway.

Sa aton nga kahilwayan, kinihangeanon naton ro pagpaino-ino bukon eamang ko aton nga mga deretso kundi man ko aton nga responsibilidad, o obligaciones. Kon ro pomoeoyo hay pirme eang sa paino-ino ro anang mga deretso ag owa man nabalanse it anang katungdanan hay indi man mag-uswag it madali ro nasion.

Kinihangean makaron sa Pilipinas bukon eamang it sa mga paghugod kundi man ro disiplina.

Kon maghambae kita it kahilway bukon it kumpleto ro kahilway kon owa it higugma ro pomoeoyo sa banwang tinubu-an. Bukon man it husto ro kahilway kon owa it kalinung.

Ro kahilway hay makapabugtaw katon it mayad. Pa-agi sa kahilway, matapna naton ro pag-abuso sa gobiyerno. Pa-agi sa kahilway, mapaninguha naton ro hustisya.

Makaron nga adlaw it atong kahilwayan ipangadie naton sa Makaako nga ro mga nag sacrifisyo, naghaead it andang kabuhi, rong mga martires, ro mga naduea sa mapintas nga mga regimen agud kita hay nakakita it kahilway pa-agi sa andang guinbuhat hay magakalipay man sa gahum ag kandungan it aton nga Guinu-o.

Mabuhi ro Pilipinas, kahapon, makaron, hin-aga, ag sa mga masunod nga dinag-on it atong kahilwayan! /MP