Ni Atty. Ronquillo C. Tolentino
(Editor’s Note: We are publishing “Ro Kahilway” by Aklan Vice Governor Ronquillo C. Tolentino in commemoration of the Philippines Independence Day on June 12. This is the second and last part.)
Ro eamigas it nacionalismo nga produkto it Revolusyon sa Pransya ko ika 18 nga siglo o 18th century hay nag-abot sa Pilipinas it ika 19 siglos o 19th century. Sa kamatu-oran, owa kita it matawag nga sentido nacional bago mag-abot re Españoles. Ag bisan kilaea eamang kita bilang Las Islas Filipinas ko rehimen it Español, ro mga tawo natawag nga “Filipinos” hay na-aplicar eamang sa mga Español nga natawo sa Filipinas o natawag nga insulares ag ro tunay nga Filipino hay guintawag it mga Español nga “Indios” mana ko mga “Indians” sa America. Ro mga Indios hay bukon it bilog o may espiritu nga unidad sa andang paghambae ag bueohaton dahilan man ngani nga ro simbahan it Español ag ro mga opisyales it gobierno, eabi eon guid do mga frayles, nagdivider ag naggobierno it mga tumandok. Ngani ro “indio” hay guintawag eamang nga “Filipino” sa mga ulihi nga dinag-on it pagdumaea it Español ko mga 1890s.
May movimiento ko Filipinos nga noble sa pagreformas owa man pagpamati-i it mga Español. Una ro pag expresar it pagpaeapna-ag it intereses it Filipinos ag ko Filipinas pag-agi sa pag-fondar it periodico nga nahingadlan nga “La Solidaridad”. Una ro guinpanueat nanday Graciano Lopez Jaena, Marcelo del Pilar ag ni Dr. Jose Rizal. Una eon dayon ro pagguwa ko ay Dr. Jose Rizal nga “Noli Me Tangere” ag “El Filibusterismo”. Una ro pagforma it “La Liga Filipina” nga bisan man ngani bukon man it subersivo nga organisasyon hay duyon ro pagsugo it Español sa pagdakup kay Rizal ag pagtapuk kana sa Dapitan.
Ro movimiento it reforma hay palyado evidensya nga ko temprano pa it 1892 guindakop si Rizal ag guintapuk sa Dapitan. Pero una guihapon ro pag-eaom eabi-eabi eon sa “middle class” nga pamati-an o maghumok pa guid ro taguipusu-on it España sa mga reformas nga guinapangayo. Sa raya nga rason, nagpadayon ro movimiento para sa matawhay nga reformas it mga ap-at pa nga dag-on o hasta sa 1896 nga ro masa, sa pagdumaea ni Andres Bonifacio hay nakipagsukoe it madugu-an kontra sa Español.
Si Andres Bonifacio isaeang ka tawo nga tueangkod ro anang ha-abutan sa pagtu-on pero may tinago nga mataas nga ka-aeam hay nagfondar it Katipunan sa gabi-I mismo nga ro balita ko pagtapuk kay Rizal sa Dapitan hay nakaeapus ay ro pagtapuk kay Rizal guinhimo nga secreto it mga otoridad Español. Bukon it mana ko mga “middle class” nga naghangup eamang it matawhay nga reformas. Si Bonifacio ag ro anang mga sumueonod hay owa eamang magpanamgo it reformas Interesado sanday Bonifacio nga librehon ro banwang Pilipinas sa alima it mapintas nga pagdumaea it mga Castila ag sa anda nga panimu-ot ag panan-aw, ro daean eamang agud matuman ro andang hangup hay sa pagpreparar it tawo sa armadong conflicto o sa rebolusyon. Busa, ro Katipunan hay guin fonder sa radical nga plataforma eabi-eabi sa pag abot it Independencia ag kahilway sa fuerza it armas.
Dagaya ro nagkaeamatay sa pagsukoe sa Español. Dagaya man ro naguing martires. Una ro trece martires it Cavite, ro 12 martires it Bicol, ro 19 martires it Aklan. Sa Mindanao, indi mahuyap ro guinpamatay ko Castila tagtiempo it revolusyon. Ag una man kara ro pagbaril kay Jose Rizal sa Bagumbayan ko Disyembre 30, 1896.
Sa madugo nga pagsukoe it mga Filipino kontra sa Español, nagpaguwa it dekreto si Heneral Emilio Aguinaldo ko Hunyo 5, 1898 sa pagbutang sa Hunyo 12, 1898 bilang adlaw it proklamasyon it independensya. Ana nga guin komisyon si Julian Felipe, isaeang ka composer nga taga Cavite, sa pagpreparar it sangka composisyon nga iga presentar o igapatocar para sa ceremonyas independencia. Ko Hunyo 11, pinakita ni Julian Felipe ro “disenyo” it anang composisyon musika nga natituluhan “Marcha Filipina Magdalo”. Si Aguinaldo ag ibang lideres it revolusyon, pagkabati ko composition nga guintukar sa piano, dayon nagdecidir nga adoptahon ra nga martsa opisyal it Pilipinas. Guinhinyo ni Aguinaldo nga tur-an ni Julian Felipe ro katapu it banda it San Francisco de Malabon agud sa masunod nga adlaw hay anda nga matocar. Guin cambyohan ni Julian Felipe ro ngaean it martsa sa Marcha Nacional Filipina (Philippine National March) nga makaron hay ginakanta naton nga “Philippine National Anthem” Ra umpisa sa Pilipino hay “Bayang Magiliw” nga kon amat man ngani hay bukon it ma-init naton nga gina kanta.
Ko Hunyo 12, 1898, mga banda alas 4 ag alas sinco it hapon, si Aguinaldo, sa presencia it dagaya nga tawo, nagproclamar it independencia it Pilipinas sa kato anay nga Cavite el Viejo , (nga makaron hay Kawit, Cavite). Sa primero nga tiempo it aton nga maragtas, ro bandera it Pilipinas nga guinhimo sa Hongkong ni Marcela Agoncillo ag guin asistihan it pag-obra ni Lorenza Agoncillo ag Delfina Herboza, hay opisyal nga guin pasaka ag dayon ro Marcha Nacional Filipina guin pabati sa publiko. Ro acto it Declaration it Independencia hay guinpreparar ni Ambrosio Rianzares Bautista, nga imaw man ro nagbasa. Ro declaration it paghilway it Pilipinas hay guin pirmahan it 98 nga katawo, eakip eon ro isaea nga Amerikano nga opisyal it army nga nagtestigo sa proclamasyon. Raya hay sa mapig-ud ro capitulo it historya it Pilipinas ko anang adlaw it paghilway.
Eamang nga pagkatapos it Hunyo 12, 1898, una man ro pag-ucopar it Pilipinas it mga Amerikano ag nagpa-idaeom ro banwang Pilipinas sa andang gahum sa sueod it mga 45 anyos, pagkatapos it mga 377 anyos nga pagcolonizar ag pageopig it mga Kastila. Ag tagha-um eon kita nga husto mag dogaling, umabot ro mga Hapon ko pangaywang guerra mundial ag dayon man kita nga guin pa-idaeum sa andang pagobierno.
Ko Hulyo 4, 1946, guinpa-ibabaw eon man do bandera Pilipinas ag rato ro aton nga guincelebrar nga “Independence Day” hasta ko pagpresidente ni Diosdado Macapagal. Guin balikan ni Macapagal ro husto nga petsa it aton nga paghilway – Hunyo 12.
Tag si Macapagal pa hay nagacampanya sa pagkapresidente, ka-abo-an nga mga “nationalists” hay nagpanan-aw kana nga binuhat man lang imaw it mga imperialista ag mga maeagko it mga eogta sa Pilipinas, medyo owa na-ila ro mga “nationalists” sa Pilipinas sa ana nga pagda-ug bilang presidente. An-om nga buean pagkatapos imaw napili, guinsurprisa ni Macapagal ro mga nagaduda. Anang guin paguwa ro isaeang ka Executive Order nga nag saylo it Philippine Independence Day halin sa Hulyo 4 pa-adto sa Hunyo 12, ro adlaw nga siin ko 1898, ro Deklarasyon it Independencia it Pilipinas hay guin basa sa Kawit, Cavite.
Ro paghalin it petsa hay owa maka-escapar sa mga mata it Americano ag andang mga “sympathizers” riya sa Pilipinas. Busa guin acusar nanda si Macapagal it paghalin it petsa it Philippine Independence Day pa-adto sa Hunyo 12, bukon nga owa sanda maconvincir sa rasones nga guinpaguwa ko administrasyon ni Macapagal kundi ro Camara de Representante it Estados Unidos owa mag-apropar it 73 milyones dolyares nga “War Damage bill”. Sa mga “nationalist”, ro hueag ni Macapagal hay mayad kanda nga surprisa ay sa anda nga libro ag panan-aw, si Macapagal hay na-expectar nanda nga medyo ikog sa sapi-sapi nga bolador it Americano. Ngani, halin ko 1962, ro Republika it Pilipinas hay nagacelebrar it andang Independence Day kada Hunyo 12. Ag ro Hulyo 4 naguing “Philippine-American Friendship Day”.
Independente kita nga nacion. Ogaling ro aton nga paghueag kon amat hay medyo ginadictahan kita it mga banyaga nga naciones. Matu-od man ro hinambae nga nagpuyo kita sa kalibutan it “dependence ag interdependence”, “trade liberalization ag globalization” pero bukon sa pagsunod nga it sa may medyo higot sa ilong sa sugo o pagsunod it polizia o kadadikta it mga banyaga.
Ro istorya it banwang Pilipinas istorya it pagsacrifisyo ag paghaead it kabuhi it aton nga mga ninuno makita eamang naton ro kahilway. Halin kay Lapu-Lapu sa Mactan pa-adto kay Rizal ag kay Bonifacio, halin man kay Rizal ag kay Bonifacio pa-adto pa guid sa madugo nga kaeanasan it Bataan ag kabukiran it Corregidor pa-adto sa EDSA, matan-aw gid naton ro higugma it Pilipino sa kahilwayan ag sa paghaead it kabuhi kon kinahangeanon sa altar it kahilway.
Sa aton nga paghilway, ro kinahangeanon naton bukon eamang ro pagpa-ino-ino it aton nga mga derechos kundi man ko aton nga responsibilidad o obligaciones bilang pumueoyo it naciong Pilipinas. Ay ro nacion nga ro pumueoyo pirme eamang sa isip rong derechos ag owa na man nabalanse it anang katungdanan hay indi man mag uswag it madali.
Una sa aton nga banwang Pilipinas bukon eamang ro pagkinahangean it madasig nga paghugod kundi man ro disiplina. Ro banwang Hapon, nag-uswag eamang tag nag-umpisa sanda it “national discipline”. Pagtumba it “Japanese Shogunate”, dayon ro banwang Hapon nakapa-ino-ino nga panan-awon ro disciplina sa nacion. Sa sueod it 200 anyos nag-imponer sanda it “national discipline” ag naguing avante ro pagpangabuhi it tawo. Mawroyon man ro hanabu sa Singapore ag sa Taiwan.
Kon maghambae man kita it kahilway, bukon man it kumpleto rong kahilway kon owa man it kalinung. Alinun eon lang it sangka nacion nga may ambisyon nga mag-uswag kon owa man it kalinung sa palibut o sa “countrysides”. Indi kita makadugang it produksyon kon sige ro pag-ilinaway sa aton nga palibot.
Sa kaulihanan, ro kahilway hay makapabugtaw katon it mayad. Pa-agi sa kahilwayon matapna naton ro pag-abuso sa gobierno. Pa-agi sa kahilway, mapaninguha naton ro hustisya.
Sa adlaw it pagcelebrar it atong kahilwayan, ipangadie naton sa Maka-ako nga ro mga nag-sacrifisyo, naghaead it andang kabuhi, rong mga martirez, ro mga naduea sa mapintas nga mga rehimen agud makakita it kahilway hay kabay man magkalipay sa gahum ag kandungan it aton nga Guinu-o.
Mabuhi rong Pilipinas, kahapon, makaron, ag hin-aga ag sa masunod nga mga dinag-on ag siglo! /MP mailto:madyaas_pen@yahoo.com
(Editor’s Note: We are publishing “Ro Kahilway” by Aklan Vice Governor Ronquillo C. Tolentino in commemoration of the Philippines Independence Day on June 12. This is the second and last part.)
Ro eamigas it nacionalismo nga produkto it Revolusyon sa Pransya ko ika 18 nga siglo o 18th century hay nag-abot sa Pilipinas it ika 19 siglos o 19th century. Sa kamatu-oran, owa kita it matawag nga sentido nacional bago mag-abot re Españoles. Ag bisan kilaea eamang kita bilang Las Islas Filipinas ko rehimen it Español, ro mga tawo natawag nga “Filipinos” hay na-aplicar eamang sa mga Español nga natawo sa Filipinas o natawag nga insulares ag ro tunay nga Filipino hay guintawag it mga Español nga “Indios” mana ko mga “Indians” sa America. Ro mga Indios hay bukon it bilog o may espiritu nga unidad sa andang paghambae ag bueohaton dahilan man ngani nga ro simbahan it Español ag ro mga opisyales it gobierno, eabi eon guid do mga frayles, nagdivider ag naggobierno it mga tumandok. Ngani ro “indio” hay guintawag eamang nga “Filipino” sa mga ulihi nga dinag-on it pagdumaea it Español ko mga 1890s.
May movimiento ko Filipinos nga noble sa pagreformas owa man pagpamati-i it mga Español. Una ro pag expresar it pagpaeapna-ag it intereses it Filipinos ag ko Filipinas pag-agi sa pag-fondar it periodico nga nahingadlan nga “La Solidaridad”. Una ro guinpanueat nanday Graciano Lopez Jaena, Marcelo del Pilar ag ni Dr. Jose Rizal. Una eon dayon ro pagguwa ko ay Dr. Jose Rizal nga “Noli Me Tangere” ag “El Filibusterismo”. Una ro pagforma it “La Liga Filipina” nga bisan man ngani bukon man it subersivo nga organisasyon hay duyon ro pagsugo it Español sa pagdakup kay Rizal ag pagtapuk kana sa Dapitan.
Ro movimiento it reforma hay palyado evidensya nga ko temprano pa it 1892 guindakop si Rizal ag guintapuk sa Dapitan. Pero una guihapon ro pag-eaom eabi-eabi eon sa “middle class” nga pamati-an o maghumok pa guid ro taguipusu-on it España sa mga reformas nga guinapangayo. Sa raya nga rason, nagpadayon ro movimiento para sa matawhay nga reformas it mga ap-at pa nga dag-on o hasta sa 1896 nga ro masa, sa pagdumaea ni Andres Bonifacio hay nakipagsukoe it madugu-an kontra sa Español.
Si Andres Bonifacio isaeang ka tawo nga tueangkod ro anang ha-abutan sa pagtu-on pero may tinago nga mataas nga ka-aeam hay nagfondar it Katipunan sa gabi-I mismo nga ro balita ko pagtapuk kay Rizal sa Dapitan hay nakaeapus ay ro pagtapuk kay Rizal guinhimo nga secreto it mga otoridad Español. Bukon it mana ko mga “middle class” nga naghangup eamang it matawhay nga reformas. Si Bonifacio ag ro anang mga sumueonod hay owa eamang magpanamgo it reformas Interesado sanday Bonifacio nga librehon ro banwang Pilipinas sa alima it mapintas nga pagdumaea it mga Castila ag sa anda nga panimu-ot ag panan-aw, ro daean eamang agud matuman ro andang hangup hay sa pagpreparar it tawo sa armadong conflicto o sa rebolusyon. Busa, ro Katipunan hay guin fonder sa radical nga plataforma eabi-eabi sa pag abot it Independencia ag kahilway sa fuerza it armas.
Dagaya ro nagkaeamatay sa pagsukoe sa Español. Dagaya man ro naguing martires. Una ro trece martires it Cavite, ro 12 martires it Bicol, ro 19 martires it Aklan. Sa Mindanao, indi mahuyap ro guinpamatay ko Castila tagtiempo it revolusyon. Ag una man kara ro pagbaril kay Jose Rizal sa Bagumbayan ko Disyembre 30, 1896.
Sa madugo nga pagsukoe it mga Filipino kontra sa Español, nagpaguwa it dekreto si Heneral Emilio Aguinaldo ko Hunyo 5, 1898 sa pagbutang sa Hunyo 12, 1898 bilang adlaw it proklamasyon it independensya. Ana nga guin komisyon si Julian Felipe, isaeang ka composer nga taga Cavite, sa pagpreparar it sangka composisyon nga iga presentar o igapatocar para sa ceremonyas independencia. Ko Hunyo 11, pinakita ni Julian Felipe ro “disenyo” it anang composisyon musika nga natituluhan “Marcha Filipina Magdalo”. Si Aguinaldo ag ibang lideres it revolusyon, pagkabati ko composition nga guintukar sa piano, dayon nagdecidir nga adoptahon ra nga martsa opisyal it Pilipinas. Guinhinyo ni Aguinaldo nga tur-an ni Julian Felipe ro katapu it banda it San Francisco de Malabon agud sa masunod nga adlaw hay anda nga matocar. Guin cambyohan ni Julian Felipe ro ngaean it martsa sa Marcha Nacional Filipina (Philippine National March) nga makaron hay ginakanta naton nga “Philippine National Anthem” Ra umpisa sa Pilipino hay “Bayang Magiliw” nga kon amat man ngani hay bukon it ma-init naton nga gina kanta.
Ko Hunyo 12, 1898, mga banda alas 4 ag alas sinco it hapon, si Aguinaldo, sa presencia it dagaya nga tawo, nagproclamar it independencia it Pilipinas sa kato anay nga Cavite el Viejo , (nga makaron hay Kawit, Cavite). Sa primero nga tiempo it aton nga maragtas, ro bandera it Pilipinas nga guinhimo sa Hongkong ni Marcela Agoncillo ag guin asistihan it pag-obra ni Lorenza Agoncillo ag Delfina Herboza, hay opisyal nga guin pasaka ag dayon ro Marcha Nacional Filipina guin pabati sa publiko. Ro acto it Declaration it Independencia hay guinpreparar ni Ambrosio Rianzares Bautista, nga imaw man ro nagbasa. Ro declaration it paghilway it Pilipinas hay guin pirmahan it 98 nga katawo, eakip eon ro isaea nga Amerikano nga opisyal it army nga nagtestigo sa proclamasyon. Raya hay sa mapig-ud ro capitulo it historya it Pilipinas ko anang adlaw it paghilway.
Eamang nga pagkatapos it Hunyo 12, 1898, una man ro pag-ucopar it Pilipinas it mga Amerikano ag nagpa-idaeom ro banwang Pilipinas sa andang gahum sa sueod it mga 45 anyos, pagkatapos it mga 377 anyos nga pagcolonizar ag pageopig it mga Kastila. Ag tagha-um eon kita nga husto mag dogaling, umabot ro mga Hapon ko pangaywang guerra mundial ag dayon man kita nga guin pa-idaeum sa andang pagobierno.
Ko Hulyo 4, 1946, guinpa-ibabaw eon man do bandera Pilipinas ag rato ro aton nga guincelebrar nga “Independence Day” hasta ko pagpresidente ni Diosdado Macapagal. Guin balikan ni Macapagal ro husto nga petsa it aton nga paghilway – Hunyo 12.
Tag si Macapagal pa hay nagacampanya sa pagkapresidente, ka-abo-an nga mga “nationalists” hay nagpanan-aw kana nga binuhat man lang imaw it mga imperialista ag mga maeagko it mga eogta sa Pilipinas, medyo owa na-ila ro mga “nationalists” sa Pilipinas sa ana nga pagda-ug bilang presidente. An-om nga buean pagkatapos imaw napili, guinsurprisa ni Macapagal ro mga nagaduda. Anang guin paguwa ro isaeang ka Executive Order nga nag saylo it Philippine Independence Day halin sa Hulyo 4 pa-adto sa Hunyo 12, ro adlaw nga siin ko 1898, ro Deklarasyon it Independencia it Pilipinas hay guin basa sa Kawit, Cavite.
Ro paghalin it petsa hay owa maka-escapar sa mga mata it Americano ag andang mga “sympathizers” riya sa Pilipinas. Busa guin acusar nanda si Macapagal it paghalin it petsa it Philippine Independence Day pa-adto sa Hunyo 12, bukon nga owa sanda maconvincir sa rasones nga guinpaguwa ko administrasyon ni Macapagal kundi ro Camara de Representante it Estados Unidos owa mag-apropar it 73 milyones dolyares nga “War Damage bill”. Sa mga “nationalist”, ro hueag ni Macapagal hay mayad kanda nga surprisa ay sa anda nga libro ag panan-aw, si Macapagal hay na-expectar nanda nga medyo ikog sa sapi-sapi nga bolador it Americano. Ngani, halin ko 1962, ro Republika it Pilipinas hay nagacelebrar it andang Independence Day kada Hunyo 12. Ag ro Hulyo 4 naguing “Philippine-American Friendship Day”.
Independente kita nga nacion. Ogaling ro aton nga paghueag kon amat hay medyo ginadictahan kita it mga banyaga nga naciones. Matu-od man ro hinambae nga nagpuyo kita sa kalibutan it “dependence ag interdependence”, “trade liberalization ag globalization” pero bukon sa pagsunod nga it sa may medyo higot sa ilong sa sugo o pagsunod it polizia o kadadikta it mga banyaga.
Ro istorya it banwang Pilipinas istorya it pagsacrifisyo ag paghaead it kabuhi it aton nga mga ninuno makita eamang naton ro kahilway. Halin kay Lapu-Lapu sa Mactan pa-adto kay Rizal ag kay Bonifacio, halin man kay Rizal ag kay Bonifacio pa-adto pa guid sa madugo nga kaeanasan it Bataan ag kabukiran it Corregidor pa-adto sa EDSA, matan-aw gid naton ro higugma it Pilipino sa kahilwayan ag sa paghaead it kabuhi kon kinahangeanon sa altar it kahilway.
Sa aton nga paghilway, ro kinahangeanon naton bukon eamang ro pagpa-ino-ino it aton nga mga derechos kundi man ko aton nga responsibilidad o obligaciones bilang pumueoyo it naciong Pilipinas. Ay ro nacion nga ro pumueoyo pirme eamang sa isip rong derechos ag owa na man nabalanse it anang katungdanan hay indi man mag uswag it madali.
Una sa aton nga banwang Pilipinas bukon eamang ro pagkinahangean it madasig nga paghugod kundi man ro disiplina. Ro banwang Hapon, nag-uswag eamang tag nag-umpisa sanda it “national discipline”. Pagtumba it “Japanese Shogunate”, dayon ro banwang Hapon nakapa-ino-ino nga panan-awon ro disciplina sa nacion. Sa sueod it 200 anyos nag-imponer sanda it “national discipline” ag naguing avante ro pagpangabuhi it tawo. Mawroyon man ro hanabu sa Singapore ag sa Taiwan.
Kon maghambae man kita it kahilway, bukon man it kumpleto rong kahilway kon owa man it kalinung. Alinun eon lang it sangka nacion nga may ambisyon nga mag-uswag kon owa man it kalinung sa palibut o sa “countrysides”. Indi kita makadugang it produksyon kon sige ro pag-ilinaway sa aton nga palibot.
Sa kaulihanan, ro kahilway hay makapabugtaw katon it mayad. Pa-agi sa kahilwayon matapna naton ro pag-abuso sa gobierno. Pa-agi sa kahilway, mapaninguha naton ro hustisya.
Sa adlaw it pagcelebrar it atong kahilwayan, ipangadie naton sa Maka-ako nga ro mga nag-sacrifisyo, naghaead it andang kabuhi, rong mga martirez, ro mga naduea sa mapintas nga mga rehimen agud makakita it kahilway hay kabay man magkalipay sa gahum ag kandungan it aton nga Guinu-o.
Mabuhi rong Pilipinas, kahapon, makaron, ag hin-aga ag sa masunod nga mga dinag-on ag siglo! /MP mailto:madyaas_pen@yahoo.com
No comments:
Post a Comment